Ամերիկյան արվեստի Ուիթնի թանգարան. «Արշիլ Գորկու և մոր այս դիմանկարը ստեղծվել է 1912թ.-ին, Հայաստանում արված մի լուսանկարի հիման վրա, երբ նկարիչը դեռ մանուկ էր: Երեք տարի անց Գորկին, մոր և փոքր քրոջ, հետ կարողացան փրկվել Օսմանյան Թուրքիայի կողմից կազմակերպված Հայոց Ցեղասպանության կոտորածներից: Սակայն մոր առողջույթունն այդպես էլ չվերականգնվեց: Նա մահացավ 1919թ.-ին` թերսնուցումից: Գորկին պարզապես չի վերարտադրել լուսանկարը, նա պատկերել է իր հիշողության խոհերը: Գորկու մոր կրած սպիտակ գոգնոցը քանդակի է նմանվում, և նկարի այլ մասերն էլ կարծես թե ինքնին հիշողություն են՝ լուռ ու կիսատ մնացած: Կերպարների փնտրող հայացքը կոմպոզիցիային հաղորդում է հոգեբանական սրություն, մարդկային համակրանք, միևնույն ժամանակ խուսափելով բացահայտ պաթոսից ու զգայականությունից»:

Հակոբ Հակոբյանն իր կտավում արտահայտած երկու խորհդանիշերի միջոցով՝ սև կատվի և սպիտակ աղավնու, արտահայտում է չար հոգու գողեգող հարձակումը խաղաղ, անպաշտպան էակի վրա: Ինչպես դա եղավ 1915 թ.-ին Օսմանյան կայսրության կողմից հայերին ջարդի ենթարկելը: Եվ այդ բարբարոսությունների շարանը շարունակվում է մինչ օրս, ինչպես օրինակ պոլսահայ հայտնի լրագրող, Հայկական հարցը բարձրաձայնող Հրանտ Դինքի սպանությունը թուրք ազգայնականների կողմից:

Հրանտ Դինք. «Կան թուրքեր, ովքեր չեն ընդունում, որ իրենց նախնիները Ցեղասպանություն են գործել։ Սակայն, եթե նայենք, կհասկանանք, որ այդ մարդիկ ուղղակի բարի, հաճելի մարդկանց տպավորություն են թողնում...: Բայց ամեն դեպքում ինչո՞ւ նրանք չեն կարողանում ընդունել Ցեղասպանությունը։ Որովհետև նրանք կարծում են, որ Ցեղասպանությունը վատ բան է, որ նրանք երբեք չէին ցանկանա անել դա, և այդ իսկ պատճառով նրանք չեն կարող հավատալ, որ իրենց նախնիները կարող էին կատարել նման բան»։

Գաղթի Ճանապարհին՝ պատմական ճշմարտությունը հաստատող մի դրվագ, սևազգեստ հայ մայրը ոտաբոբիկ, սովից ու տանջանքներից ուժասպառ, բարուրի երեխան պինդ կրծքին սեղմած մտածում է մի բանի մասին. ինչպե՞ս փրկի նորածին զավակի կյանքը թուրքի յաթաղանից:

Շահեն Խաչատրյան (արվեստաբան). «Ժանսենի զգայուն գիծը, այրունատար անոթների նման, հոսում է կտավներում և ներդաշնակելով մեղմ, դալուկ գունանակրին՝ ստեղծում է վերիրական, տեսլային երաժշտական մթնոլորտ: Պատկերը կառուցելու այս սկզբունքն է դավանում Ժանսեմը: Մեծ Եղեռնի ալեբախումով շնչող «Պապիս թաղումը»/Funeral of my grandfather (1951) նկարից ուղիղ 50 տարի անց, նոր դարասկզբին վարպետն ստեղծում է «Ցեղսապանություն» պատկերաշարքը, ուր պատմական ճշմարտության վարագույրը բացել է մինչև վերջ»: