Արևմտահայության աղետն իր կնիքն է դրել Քեպապչյանի ողջ ստեղծագործության վրա: Մելքոն Քեպապճյանի «Ավերակները» արտահայտում են ոչ միայն հայ ժողովրդի բնակավայրերի ավերումն ու ոչնչացումը, այլև մարդկային խաղաղ հոգու ավերումը:

Գրիգոր Մոմճեան. «Այս աշխատանքը Կոմիտասին նվիրված շարքից է: Կոմպոզիտորը, որ նաև վարդապետ էր, հետաքրքված էր հայկական երաժշտության վավերականությամբ: Նա այցելում էր հայկական գյուղեր լսելու և գրելու լսած երաժշտական հնչյունները՝ էթնո-երաժշտագետի պես: Ապրիլի 24-ին՝ Կոստանդնոպոլսում Օսմանյան կայսրությունը՝ Կոմիտասին հայ մտավորականության այլ անդամների հետ միասին ձեռբակալեց: Իր ձեռագրերը և երաժշտությունը ոչնչացվեցին: Նրան չարչարեցին, սակայն դիվանագետներին հաջողվեց ի վերջո փրկել Կոմիտասին և ուղարկել Փարիզ: Կոմիտասը խելագարվեց, ինչի հետևանքով տեղափոխվեց հոգեբուժարան: Իր կյանքի վերջին 20 տարիներին նա իր քրոջից բացի ոչ մեկի հետ չէր խոսում:

Ես ցանկացա մեծարել նրան ինձ իր աստվածային երաժշտությամբ ոգեշնչելու համար: Մանուկ ժամանակ ուշադիր լսում էի իր երաժշտությունը՝ Երուսաղեմի ճեմարանի հայկական վանքում, ուր ուսանում էի երեք տարի: Նա դեռևս հանդիսանում է իմ ոգեշնչման աղբյուրը՝ բերելով ինձ հայկական հոգու ակունքին: Իր երաժշտությունը արթնացնում է իմ հիացմումքը բնության գեղեցկության հանդեպ և ես զգում եմ Աստծո Լույսը արտացոլված իր երաժշտության և երգերի մեջ»:

Սարգիս Խաչատուրյանը ստեղծել է մի շարք նկարներ հայ գաղթականների թեմաներով: Այս աշխատանքը ևս պատկանում է այդ շարքին: Տառապած և մտահոգ դեմքեր, շարժում, որը կարծես քարացած լինի, նկարի միջոցով փոխանցող լռություն ու հարց, որ դաջված են նրանց դեմքերին՝ ի՞նչ է լինելու հայ ազգի ճակատագիրը:

1924 թ.-ին Վիեննայում, նկարչի աշխատանքներով տպագրված ալբոմում, նրան բնութագրող մի արտահայտություն էր նշված՝ «Հայոց վշտի երգիչ»:

Գաղթի Ճանապարհին՝ պատմական ճշմարտությունը հաստատող մի դրվագ, սևազգեստ հայ մայրը ոտաբոբիկ, սովից ու տանջանքներից ուժասպառ, բարուրի երեխան պինդ կրծքին սեղմած մտածում է մի բանի մասին. ինչպե՞ս փրկի նորածին զավակի կյանքը թուրքի յաթաղանից: