Մոկո Խաչատրյան. «Իմ ոգին վերածվում է հրաշալի և արտասովոր ազնվական մի երևույթի. փոփոխականության զգացողությունը, ինչը մի անբացատրելի ուժ ունի, պարուրում է ինձ և իմ գոյությանը առեղծվածություն տալիս՝ դարձնելով ինձ իմ նկարների հերոսը: Ահա այստեղ է, որ անհնարության հավանականությունը վերածվում է իրականության: Երբ ես կառավում եմ ընթացքը, միայն ես կարող եմ ազդել, փոխել, ծնել կամ քանդել այս կամ այն վերացական կերպարը: Երբ սև գույնը, իր ողջ հզորությամբ, ընկնում է իմ գիտակցության սպիտակության մեջ՝ դարձնելով այն ավելի լուսավոր, նկարին տալիս է թաքնված անբիծության զգացողություն: Այն նրբորեն խառնվում է կարմիրի հետ, սակայն գեղարվեստորեն տեղի է տալիս այն գույնին, որը կարող է կուլ տալ, հոշոտել և քանդել: Ամենը քողարկվում է մի անորոշ և անձև ձեռքի շարժումով: Ամեն ինչ քանդվում իմ աչքերում, և ես ամբողջությամբ խառնաշփոթի մեջ եմ, երբ գիտակցում եմ, որ ճիշտ չեմ, ես չեմ, որ նրանց կառավարում եմ, ավելի շուտ նրանք են ընթացքը կառավարում: Ես համեստորեն ենթարկվում եմ իրենց պահանջներին և հանձնվում աշխարհի ուժին, ինչը ստեղծվում է և որտեղ ինձ թույլատրվում է գոյատևել ու իրականացնել իմ առաքելությունը: Նրանք ներծծում են իմ Էներգիան ու ուժը՝ մինչև ամենավերջին կաթիլը: Եվ նրանք ինձ ազատ են թողնում միայն այն ժամանակ, երբ հագենում են: Սակայն միայն այդ ժամանակ եմ զգում, որ գոյություն ունեմ և շնչում եմ: Երանի ընդմիշտ այդտեղ մնայի: Հենց այս չիրականության մեջ, ինչը հաճախ ավելի իրական է քան բուն ինքը՝ իրականությունը: Այն մոտ է Աստծուն, ով արվեստ կոչվող այս ֆանտաստիկ աշխարհի մի մասն է կազմում»:

Սարյանական ներկապնակում հայտնված սև գույնը արտահայտեց ապրումների ողջ ողբերգականությունը: Սակայն իր հոգով նուրբ ու զգայուն հայ մտավորականությունը, որը խորապես ցնցված ու անպաշտպան էր այդ շրջանում, մի քանի տարի անց պետք է վերածներ հայրենի մշակույթը հարազատ երկրում: Այդ հզոր ներուժի գաղափարը խորհրդանշում է Ալեքսանդր Ծատուրյանի դիմանկարի լուսավոր հետին ֆոնում պատկերված պտղի ու ծաղկող ճյուղի մոտիվը:

Սուրեն Պիպոյանի ստեղծագործական կյանքի կենտրոնական թեման եղել է Հայոց Մեծ եղեռնը, որին նվիրված «Գաղթը» աշխատանքը, ունենալով երեք նախնական տարբերակ, ի վերջո հանգեց մեծադիր այս աշխատանքին:

Մկրտիչ Սեդրակյանի «1915 թվական» կտավում մեկ պատկերի մեջ արտահայտված է Օսմանյան կայսրության կողմից կազմակերպված հայերի բնաջնջման նպատակով իրագործման 3 փուլերը: 1-ին փուլ՝ հայ տղամարդկանց զորակոչում օսմանյան բանակ, զինաթափում և սպանդ թուրք զինակիցների կողմից, 2-րդ փուլ՝ հայ մտավորականների և ազգային ընտրանու ոչնչացում, 3-րդ փուլ՝ կանանց, երեխաների, ծերերի ջարդ, տեղահանությամբ մինչև սիրիական անապատ:

Սովետական Հայաստանում, մինչև 60-ական թթ.-ներն արգելված էր հայ արվեստագետներին անդրադառնալ Հայոց Ցեղասպանության արհավիրքներին: Եվ միայն, 1965 թ.-ին, երբ Ծիծեռնակաբերդում կառուցվեց Հայոց Ցեղասպանության զոհերին նվիրված Եղեռնի կոթողը, արգելքի պատնեշը կարծես վերացավ: